EU fondovi su sastavni dio priče o pridruživanju EU i raspoloživi su u značajnim iznosima, uz dodatna komplementarna sredstva iz budžeta multilateralnih finansijskih institucija, a što bi sve trebalo da bude dovoljno da se Crna Gora u svim aspektima mijenja na bolje, jer obezbjeđuju direktnu i indirektnu podršku i mnogovrsne bilateralne, trilateralne i multilateralne okvire za unaprjeđenje unutrašnjeg tržišta, vladavine prava i poštovanja ljudskih prava, kao i razvoj regionalne i šire saradnje na ekonomskom i institucionalnom planu. Crna Gora je na putu ka EU, saradnju sa EU u vezi tri finansijske perspektive, već realizovala u vrijednosti do 655 miliona eura, što uključuje sredstva realizovana prije potpisivanja Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, a prije sticanja statusa zemlje kandidatkinje. Međutim, još uvijek izostaje učenje i primjena iskustva kako bi se država vodila ka snažnijoj institucionalnoj usklađenosti sa pravnom tekovinom EU i punoj realizaciji raspoloživih sredstava, navodi se, između ostalog, u studiji „Otključavanje sefa – Crna Gora i EU fondovi tokom 12 godina pregovora“, autorke Mile Kasalice, ekonomske analitičarke, koja je urađena u okviru projekta Centra za građansko obrazovanje (CGO) „OCD Crnoj Gori – od osnovnih usluga do oblikovanja politika – M’BASE“.
“Komplementarni segment priče o evropskim fondovima u Crnoj Gori predstavljaju i desetine zajedničkih projekata u različitim okvirima programskog i strateškog karaktera EU fondova”, napominje Kasalica uz nabrajanje niza ovakvih programa.
“EU agenda pridruživanja u Crnoj Gori, tokom perioda 2012-2023, bila je obilježena uspješnom saradnjom sa skoro 1500 eksperata/tkinja, za nešto preko 1000 događaja (seminara, radionica, video obuka/sastanaka), koji su se odnosili na razvoj projekata, jačanje kapaciteta, savladavanje pravne tekovine EU za različite oblasti”, pojašnjava ona i dodatne koristi koje dolaze kroz ove fondove.
“Ova mreža korisnih sredstava za projektno usavršavanje i institucionalno unaprjeđenje dokumentuje 12 godina crnogorskog potencijala da se postepeno iskorači prema EU. Istovremeno, ukazuje na nedovoljnu institucionalnu i stratešku spremnost Crne Gore da se uči iz iskustava i savlada najvažniji korak održivosti: generisanje znanja iz svakodnevnosti primjene agende pridruživanja. Zato su prethodnih 12 godina Crne Gore i EU fondova ostali na priči, uz izostanak očekivanog krajnjeg bilansa, odnosno crnogorskog otvaranja kapije nezaustavljivih reformi ukupnog društvenog i ekonomskog razvoja”, ocjenuje Kasalica.
Sredstva iz IPA I (2007 – 2013) odnosila su se na pet komponenti (pomoć u procesu tranzicije i izgradnji institucija, prekogranična saradnja, regionalni razvoj, razvoj ljudskih resursa, ruralni razvoj) i u tom dijelu je Crna Gora iskoristila finansijsku podršku od 277, 2 miliona eura.
Sredstva iz IPA II (2014 – 2020) se, takođe, odnose na pet oblasti (reforme u procesu pripreme Crne Gore za članstvo u Uniji; socioekonomski i regionalni razvoj; zapošljavanje, socijalne politike, obrazovanje, promocija jednakosti polova i razvoj ljudskih resursa; poljoprivreda i ruralni razvoj; regionalna i teritorijalna saradnja) za koje je bilo raspoloživo 279,1 milion eura. Po podacima iz aprila 2024. godine, 79 odsto ovih sredstava je zapravo ugovoreno. Novina IPA II je i Instrument za civilno društvo i medije za Crnu Goru za period 2014 – 2020 kojim su planirana i opredijeljena sredstava u vrijednosti od 14,5 miliona eura.
Inovativna finansijska perspektiva IPA III (2021-2026), kako su pojasnili iz CGO, nema unaprijed definisane iznose podrške po državama kandidatkinjama, odnosno mjeri se relevantnost javnih politika kojim se potvrđuje strateški značaj, kao i zrelost predloženih projekata, shodno pravilima koje važe u državama članicama EU prilikom korišćenja evropskih strukturnih i investicionih fondova.
Prioritetni sektori su: vladavina prava; dobro upravljanje, usklađivanje sa pravnom tekovinom, strateško komuniciranje i dobrosusjedski odnosi, temeljna prava i demokratija; zelena agenda i održivo povezivanje; konkurentnost i inkluzivni rast; teritorijalna i prekogranična saradnja. Primjena ove perspektive je u začetku u Crnoj Gori, osim za značajna sredstva opredijeljena i prenijeta zemljama korisnicama (Crnoj Gori €30 mil) u prvom kvartalu 2023. godine za ublažavanje posljedica energetske krize (2021-2022).
Slijedeći prijedlog novog EU instrumenta za reforme i rast za region za period 2024-2027, Ministarstvo za evropske poslove pripremilo je Informaciju o reformskim mjerama identifikovanim u kontekstu pripreme Plana rasta EU za Zapadni Balkan. Reformska agenda, shodno propisanoj metodologiji, a koja uključuje parametre vezane za broj stanovnika i veličinu BDP-a zemlje korisnice, predstavlja indikativni dokument koji Crnoj Gori može obezbijediti sredstva do 413 miliona eura, a oslanja se na četiri osnovna stuba: jačanje ekonomske integracije u jedinstveno tržište EU; jačanje ekonomske integracije Zapadnog Balkana putem zajedničkog regionalnog tržišta; ubrzavanje temeljnih reformi u cilju ubrzavanja procesa pristupanja, unaprjeđenja ekonomskog rasta i jačanja regionalne stabilnosti; povećanje finansijske podrške uz uslov da se sprovedu reforme kroz novi finansijski Instrument za reforme i rast Zapadnog Balkana.
“Reformska agenda sastoji se od tri oblasti i 14 podoblasti javnih politika, koje su potpunije razrađene kroz 61 reformsku mjeru. Interesantno je da javne politike kojima se adresiraju projektni ciljevi Reformske agende nisu obuhvaćeni nacionalnim budžetom za 2024. godinu, iako je predloženi spisak projekata obiman i zahtijeva fokus državne administracije, kako oko dinamike pripreme, odobravanja i projektnog sprovođenja, tako i strogog praćenja realizacije kroz pozicije nacionalnog budžeta. Stoga, ukoliko bi se pripremnim aktivnostima Reformske agende definisala ambiciozna ali kraća reformska agenda, koja dopunski treba da se sažme i dinamički precizira kroz nacionalne budžete za svaku godinu pojedinačno, tada će se paralelno primijeniti strogi okvir IPA III finansijske perspektive, kao i norme iz Plana rasta i razvoja za Zapadni Balkan”, ukazuje Mila Kasalica.
Kasalica apostrofira i značaj IPA timova i profesionalne administracija kako bi se EU fondovi koristili učinkovito, uz ocjenu da je u tom dijelu došlo do regresije.
“Institucionalna memorija ozbiljnih administrativaca, školovanih godinama u sistemu, udaljena je iz državne administracije i često zamijenjena početnicima… Bez korisnog iskustva institucionalne, liderske i timske samospoznaje, što prethodnih četiri godine u dnevnoj primjeni IPA agende nije rađeno a što se mora inkorporirati u mehanizme odabira članova/ica IPA timova, koji ispunjavaju modele meritokratije, sistemski se ne može izaći iz uvriježenih modela diskrecionih odluka starješina organa, a koji se prevashodno bave modelima slamanja timova u državnoj administraciji Crne Gore, nezavisno od toga da li je to zasnovano na nepotističkim, partijskim ili drugim sličnim pristupima“, ocjenjuje ona, naglašavajući i da je to sniženje kapaciteta imalo uticaj i na praćenje izmjerljivosti rezultata, kao i da „iskustva povraćaja sredstava nakon strogih revizorskih pretraga nisu inkorporirana”.
“Podaci upućuju da je Vlada Crne Gore u periodu 2022-2023. godine strateški pokušala da ukupan proces pridruživanja uspori ili zamijeni nestrukturiranim, administrativno neobrađenim agendama regionalnog tipa, kao što je to inicijativa Otvoreni Balkan”, ukazuje Kasalica.
Ona daje i osvrt na tokove nacionalnog budžeta, pojašnjavajući da su oni važni jer pokazuju kako je Crna Gora savladavala i inkorporirala iskustva, stečena i naučena uz jačanje kapaciteta prilikom primjene IPA finansijskih perspektiva.
“Treba naglasiti i da brojke budžeta Crne Gore svjedoče da se moglo više i bolje, jer je raspoloživih sredstava dovoljno za odlučniji iskorak ka efikasnosti i produktivnosti javne usluge u zemlji”, navodi ona.
“Tokom 12 godina EU pridruživanja, crnogorski nevladin sektor bio je i ostaje na braniku vrijednosti EU. Rijeke realizovanih projekata predstavljaju dokumentovane izmjerljive koristi da prethodnih godina san o pridruživanju nije izblijedio. Svake godine su se uz podršku nevladinog sektora, uz opravdanu kritiku baziranu na argumentima, izvršavali brojni zadaci iz dijela usklađivanja sa pravnom tekovinom, uspijevajući na mišiće da se postepeno inkorporiraju u institucionalna unaprjeđenja, kako državne administracije tako i ukupnog javnog sektora”, ukazuje Kasalica i na značajnu ulogu NVO sektora.
“Ljudski faktor bio je i ostaje biti ključni rizik, što bi trebalo odrediti ključnu trajektoriju razvoja Crne Gore u narednom desetljeću: unutar razvoja državne administracije Crne Gore u vezi EU agende pridruživanja, ali i u vezi ukupne agende regulatornog i ekonomskog razvoja, mnogo je inspirativnog posla. Korak po korak potrebno je da se odrađuje svaka opredjeljujuća važna aktivnost, bez preskakanja teških iskustava učenja iz prakse, a uz izmjerljive rezultate. Tada će Reformska agenda, koja treba da se dodatno unaprijedi da odražava tridesetak najvažnijih projektnih inicijativa, biti u službi jačanja održivosti crnogorske ekonomije i crnogorske administacije, kao i ukupne crnogorske zajednice prema predvorju pristupanja EU zajednici naroda i ekonomija. Zato, treba bez zazora krenuti uz izdašne ali obavezujuće EU fondove prema razvoju, koji će služiti generacijama. Na tom putu Crnoj Gori za agendu pridruživanja EU ne treba marketing nego činjenice”, zaključuje Kasalica.
Publikacija je nastala u okviru programa “OCD Crnoj Gori – od osnovnih usluga do oblikovanja politika – M’BASE” koji sprovodi CGO, u partnerstvu sa njemačkom fondacijom Friedrich Ebert (FES), NVO Centar za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore (CZIP) i NVO Politikon mreža, a u saradnji sa Ministarstvom javne uprave i Ministarstvom za evropske posle Vlade Crne Gore. Projekat finansira Evropska unija, a kofinansira Ministarstvo javne uprave.
