Industrijska proizvodnja znatno ublažila negativne efekte korona krize

Pandemija korona virusa izazvala je snažne poremećaje u međunarodnim lancima snabdijevanja, što je dovelo do poteškoća u poslovanju brojnih preduzeća.

Neke kompanije su zbog zatvaranja ključnih tržišta znatno smanjile obim poslovanja i broj zaposlenih, dok su neke firme likvidirane.

Kriza je i ovoga puta značajno pogodila sektor saobraćaja, utičući da države dodijele milijarde dolara pomoći za njegovo očuvanje. To se odnosi kako na avio-saobraćaj, tako i na ostale vrste saobraćaja.

U Crnoj Gori, kriza izazvana pandemijom je uticala na pad BDP-a od oko 15 odsto u prošloj godini, uvodeći našu zemlju u najveću recesiju od perioda devedesetih godina prošlog vijeka. Ključni razlog smanjenja BDP-a bio je pad u sektoru turizma za oko 80 odsto odnosni smanjen mjzv 70 odsto.

Dodatno, smanjena je proizvodnja usluga u sektoru saobraćaja i povezanih djelatnosti imajući u vidu zatvaranje pomorskog, vazdušnog i svih ostalih vrsta saobraćaja širom svijeta.

Slični trendovi registrovani su u svim malim uslužno orijentisanim ekonomijama, kako onima u EU, poput Malte, koju je karakterisao pad BDPa od 7,3 odsto, Hrvatske, gdje je BDP pao devet odsto, ali i Paname, kao dolarizovane ekonomije zasnovane na uslugama, čiji je pad ekonomije u prošloj godini takođe iznosio devet odsto.

Ipak, u velikom broju zemalja uprkos nizu problema i poremećaja u lancima isporuke, udaru krize na mala i srednja preduzeća i povećanje zaposlenosti, ukupna industrijska proizvodnja nije zabilježila značajnije smanjenje u odnosu na prethodnu godinu. To je uticalo da su zemlje sa većim učešćem industrijske proizvodnje i višim stepenom diverzifikovanosti ekonomije, pretrpjele blaži udar krize na njihov BDP.

Podaci pokazuju da u Crnoj Gori prošle godine nije došlo do značajnijeg smanjenja industrijske proizvodnje. Ona je ostala na skoro istom nivou kao u prije dvije godine, kada je neznatno smanjena, kao i proizvodnja u poljoprivredi, koja je neznatno uvećana. U šumarstvu povećanje je dostiglo osam odsto.

Rast industrijske proizvodnje je zabilježen kod osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata za 24 odsto, u proizvodnji proizvoda od gume i plastike za 51,4 odsto i proizvodnji osnovnih metala, prvenstveno aluminijuma, kao najveće grane prerađivačke industrije, za 12 odsto.

Povećana je i proizvodnja u sektoru vađenja rada i kamena za 7,2 odsto. To ukazuje koliko je važno što je Crna Gora očuvala proizvodnu bazu u prerađivačkoj industriji, jer bi negativne konsekvence krize po privredu i finansijski sistem bile mnogo veće.

Podaci o industrijskoj proizvodnji u prošloj godini nas vraćaju na često ponavljanu tezu o potrebi proširenja proizvodne i izvozne baze, što se pokazalo i u tokom pandemije. Industrijska proizvodnja u Crnoj Gori je, iako čini oko deset odsto BDP-a, značajno ublažila negativne efekte krize na ekonomiju. Stoga, neophodno je ubuduće pojačano raditi ne samo na njenom očuvanju, već i na daljem povećanju učešća u ekonomiji.

U posljednjih 20 godina, učešće sektora usluga se povećalo na oko 70 odsto BDP-a. Učešće izvoza usluga je povećano sa oko 16 odsto BDP-a 2005. na oko 22 odsto BDP-a u 2019. godini, zahvajujući snažnom investicionom ciklusu u tom sektoru. Za isto vrijeme, učešće industrijske proizvodnje u BDP-u se kretalo između deset i 15 odsto BDP-a, dok je njeno učešće u izvozu robe bilo veće od 50 odsto.

To se prvenstveno odnosilo na velike industrijske sisteme poput Kombinata aluminijuma, koji sa Rudnicima boksita, Elektroprivredom, Željeznicom, Lukom Bar i Montenegrobonusom, kao i mnogim drugim firmama, čini značajan faktor u ekonomskom sistemu Crne Gore. KAP učestvuje u poslovanju Luke Bar i Željeznice, a značajan je poslovni partner još stotinu firmi.

U prvim godinama tranzicije crnogorske ekonomije, preduzeća u sektoru industrije, koja su u BDP-u učestvovala sa oko deset i 2 5 odsto u ukupnoj zaposlenosti (KAP, Željezara, Boksiti) suočavali su se sa brojnim finansijskim problemima i neophodnošću investiranja u modernizaciju fabrika, proširenje proizvodnog programa i kapaciteta, kao i nužnošću postepenog usklađivanja sa standardima zaštite životne sredine.

Nakon privatizacije KAP-a 2004. godine, došlo je do uvođenja cijelog sistema u normalne tokove poslovanja, a Elektroprivreda je poslije dugo vremena konačno dobila sigurnog klijenta, kao i Montenegrobonus i Luka Bar, što je trajalo do početka globalne finansijske krize 2009. godine.

Izvoz KAP-a od privatizacije do početka krize 2009. godine je iznosio oko 1,2 milijarde dolara.

Krajem 2008. i tokom 2009. godine, svi proizvođači aluminijuma u svijetu su se suočavali sa krupnim posljedicama globalne ekonomske krize. Nekoliko kompanija je obustavilo proizvodnju, a ostale su smanjile proizvodnju za 10 do 60 odsto.

Cijena aluminijuma na berzi je pala na oko 1.300 dolara sredinom februara 2009. godine, što je bilo znatno manje od cijene aluminijuma u prethodnim godinama. U KAP-u je proizvodna cijena u tom periodu bila znatno iznad prodajne i kretala se oko 2.300 dolara. U strukturi troškova proizvodnje aluminijuma najveće učešće imali su troškovi električne energije sa oko 30 odsto i KAP je plaćao jednu od najviših cijena električne energije u Evropi u to vrijeme.

Bez uključenja države u rješavanje problema, postojao je rizik obustavljanja proizvodnje, a time i smanjenja izvoza i budžetskih prihoda u godinama tadašnje finansijske krize.

Postojao je i rizik neispunjavanja obaveza prema dobavljačima, ugrožavanje bankarskog sistema, jer su radnici KAP-a bili visoko zaduženi kod banaka. Rizično je bilo i drastično smanjenje izvoza i time i dalje smanjenje stepena pokrivenosti uvoza izvozom. Stoga je 2009. godine Vlada potpisala ugovor o poravnanju i kroz dozvoljenu državnu pomoć i podršku eksperata iz EU u okviru programa restrukturiranja, izdala državnu garanciju na sumu do 135 miliona eura kako bi KAP sproveo operativno i finansijsko restrukturiranje u skladu sa zakonom.

Vlada je na taj način postala vlasnik 29 odsto ukupnog kapitala, čime je održala kompaniju u uslovima krize stvarajući joj mogućnost da se uz realne investicije, koje su kao obaveza investitora bile definisane Ugovorom o poravnanju, oporavi i postane konkurentna kompanija na tržištu aluminijuma.

Tako je, nakon dodijeljene državne pomoći, KAP nastavio sa proizvodnjom i izvozom, a u periodu od 2009. do kraja 2013. godine izvezao oko 650 miliona dolara aluminijuma ili oko 40 odsto izvoza robe.

Početkom prethodne decenije, cijena struje i niske berzanske cijene aluminijuma po isteku procesa restrukturiranja i dalje su predstavljali poteškoće za KAP, pa je fabrika počela zaostajati sa plaćanjem obaveza po osnovu električne energije, što je uzrokovalo uvođenje stečaja u kompaniju. Ipak, i po uvođenju stečaja, zainteresovani kupac je dao svoju ponudu za organizaciju proizvodnje u stečaju. Od tada, tj. 2014. pa do kraja prošle godine, ukupan izvoz KAP-a je iznosio oko 450 miliona eura, dok je po osnovu poreza, doprinosa i carina u posmatranom periodu u državni budžet uplaćeno oko 60 miliona eura.

Olako gašenje KAP-a bi bila direktna i nesaglediva šteta po ekonomiju.

Možemo reći da je postojanje proizvodnje u tim sistemima, zajedno sa EPCG, ali i sektorima poljoprivrede i šumarstva, značajno ublažilo negativne posljedice krize u prethodnoj godini po crnogorsku ekonomiju.

Postavlja se pitanje kako očuvati proizvodnu bazu u prerađivačkoj industriji i raditi na njenom proširenju, te da li u današnoj krizi, kada većina zemalja kroz različite mjere podrške privredi pokušava sačuvati ekonomije, Cma Gora može biti izuzetak. Da bi se dobili odgovori jasno je da je potrebno nastaviti intenzivno raditi na podršci povećanju stepena prerade u proizvodnji, kako u veli kim, tako i u malim i srednjim preduzećima u prerađivačkoj industriji.

ULOGA DRŽAVE

Uloga države se na dugi rok ogleda u unapređenju poslovnog ambijenta kroz poreske olakšice, smanjenu administraciju, kao i dodatnu finansijsku podršku kroz programe subvencije.

Strategija razvoja industrijske proizvodnje sa fokusom na prerađivačku industriju za srednjoročni-postkrizni period treba da predstavlja polaznu pretpostavku u pravcu diverzifikacije i ubrzanog razvoja ovog sektora kao jednog od ključnih generatora BDP-a i nosića zaposlenosti u zemlji.

Nužna je koordinirana i kontinuirana saradnje sa privredom, kao i aktivnost centralne i lokalnih vlasti na više polja, kako bi se proizvođači što uspješnije suočili sa posljedicama krize.

Kada je riječ o sektoru usluga, naročito o preduzećima u turizmu, pored postojećih mjera podrške, važan faktor njihovog oporavka mora biti smanjenje administrativnih barijera u poslovanju, poput taksi i naknada, ukidanje neradne nedjelje, dalje smanjenje poreskog opterećenja rada u cilju povećanja konkrentnosti ovog sektora za narednu turističku sezonu.

Postojeća, kao i prethodne krize, zahtijeva donošenje izdašnih finansijskih odluka, poput četiri paketa mjera za podršku privredi, ili odluka o tome da li državnu pomoć dodijeliti pojedinim preduzećima za restrukturiranje ili ih prepustiti likvidaciji u uslovima poremećaja na tržištu.