O Mauzoleju Petra II Petrovića Njegoša na Lovćenu

Pišu: Božidar Proročić, stručni saradnik u NP Lovćen i Ana Uskoković, biolog

Kada govorimo o NP Lovće jedna od njegovih najljepših i neizostavnih cjelina je i Mauzolej Petra II Petrovića Njegoša, vladike i pjesnika čije ime je vezano za ovu svetu planinu. No, da bismo vam na pravi način prenijeli ovu istorijsku priču, koristili smo, zahvaljujući ljubaznosti Ministarstva kulture, to jest Uprave za zaštitu kulturnih dobara i gospodina Mladena Zagarčanina i Narodnom muzeju Crne Gore sa Cetinja (arhivska građa), zahvaljući PR Ivanu Mijanoviću i direktorici Anastasiji Miranović, elaborat iz 2014. godine (samo pojedine djelove čiji su autori: Prof. dr Đorđe Borozan istoričar, Maja Ćetković, istoričar umjetnosti, istraživač, Svetlana Žugić d.i.a arhitekture, konzervatorski savjetnik, Željko Čelebić dipl. konzervator-restaurator, konzervatorski savjetnik, Aleksandar Caričić spec. arhitekture).

Među najupadljivije dominante evropskog dijela istočnog Sredozemlja spada planinski masiv Lovćena, koji se iznad jedinog sredozemnog fjorda – Boke Kotorske uzdiže u visinu od 1749 metara. Neprevidjiv je kako prilikom pogleda sa mora i uskog suptropskog pojasa uz Jadran koji je u novojoj istoriji pripadao Mletačkoj Republici, a kasnije i HabzburškojMonarhiji, tako i pri pogledu iz unutrašnjosti. U jugoistočnom dijelu njegovog podnožja leži Cetinje, istorijski glavni grad Crne Gore, a masiv je dobro vidljiv i iz cijele oblasti Skadarskog jezera i sjeverne Albanije, koja je sve do početka 20. vijeka pripadala Osmanskom carstvu. Lovćen tako karakteriše, donekle, ambivalentan položaj. U modernoj epohi uvijek je prije svega simbolizovao Crnu Goru, koju je u mislima njenog stanovništva i stranaca vizuelno oličavao, ali ne leži u sredini zemlje, već na njenim granicama. U narodnoj mitologiji tradicionalno je shvatan kao boravište jedne od vila koja ima sposobnost da utiče na vremenske prilike u području južnog Jadrana. Međutim, od polovine 19. vijeka postao je prvenstveno simbol crnogorske državnosti, slobode i nezavisnosti od okolnih država. Svoje savremeno značenje u političkom i kulturnom diskursu Lovćen je stekao prije svega spajanjem sa ličnošću Petra II Petrovića Njegoša (1813-1851, vladao 1830-1851), posljednjeg teokratskog vladara Crne Gore i najznačajnijeg južnoslovenskog pjesnika 19. vijeka, koji je jedan od njegovih vrhova, Jezerski vrh, izabrao za mjesto svog posljednjeg prebivališta. (Njegoševa grobnica na Lovćenu, František Šistek, Matica Crnogorska, 2012, Cetinje)

ISTORIJAT

Još za života Njegoš je oko 1845. godine na Lovćenu sagradio crkvicu, kapelu, posvetio je svom stricu Petru I i izrazio želju da u njoj bude sahranjen. Lovćenski je planinski masiv nesvakidašnja je konfiguracija tla, svojevrsno umjetničko djelo prirode. Krasi ga nekoliko vrhova. Sam pojam Lovćen identifikuje se sa Jezerskim vrhom, dakle jednim, i to ne najvećim, vrhom masiva. Sa Lovćena se pruža jedinstven pogled na Crnu Goru i njeno “Kameno more”, sa svim njenim kontrastima. S druge strane, gledan sa Cetinja, Lovćen podsjeća na gorostasna muška ramena. Njegoš je taj vrh, niži od susjednog vrhova (Štirovnika), izabrao za mjesto gdje će vječno počivatii. Još za života na njemu je podigao kapelu. Tako je Lovćen, kao pojam, dobio svojevrsnu dimenziju u viziji Crnogoraca, podstrekavajući ih u odbranu slobodarskih tradicija. Njegoš je s Lovćenom drugovao od rođenja (1813), pjevao o njemu posmatrajući ga sa Cetinja, vječito mu se vraćao sa svih putovanja, da bi neposredno pred smrt, prilikom povratka iz Italije, ugledavši ga sa morske pučine, rekao: “Nikada se više nećemo rastati.”

Danas bi bilo nemoguće zamisliti Njegoša pjesnika bez Lovćena, odnosno Lovćen bez Njegoša. Sjedinjeni tako oni se uzvisuju nad ostalim vrhovima i pjesnicima. Kad je mladi crnogorski gospodar i vladika Petar II Petrović Njegoš preminuo1851. godine, Crnogorci, usljed vremenskih nepogoda, kao i iz straha od mogućeg turskog napada, nijesu ispunili njegov amanet da ga sahrane u kapelici na Lovćenu. Zato su ga privremeno sahranili u Cetinjskom manastiru.

Tri godine nakon smrti, 1854. godine, njegovi posmrtni ostaci su iz Cetinjskog manastira prenijeti na Lovćen, gdje je počivao do 1916. godine kada su po naređenju austrijskih okupacionih vlasti, vraćeni u Cetinjski manastir. Tada, u vrijeme Prvog svjetskog rata, austrijska vojska je prilikom artiljerijskog bombardovanja Lovćena znatno oštetila kapelu, a na tom mjestu je namjeravala podići spomenik, koji bi veličao njihovu pobjedu nad Crnom Gorom. Međutim, zbog kapitulacije, Austrijanci nijesu realizovali planirano. Tek su se 1921. godine odgovorni ljudi ondašnje jugoslovenske države sjetili da bi trebalo pristupiti izgradnji mauzoleja na Lovćenu. Formiran je Državni odbor za izgradnju spomenika. Zbog nedostatka sredstava, zamisao ovog Odbora nije mogla biti ostvarena. Kralj Aleksandar Karađorđević, je više da bi podigao spomenik sebi, nego slavnom, crnogorskom pjesniku, u čast rođenja prestolonasljednika Petra, odlučio da podigne novu kapelu na Lovćenu. Zahvatajući dijelom, stare, potpuno porušene kapele, nova je sagrađena 1925. godine i u nju su iste jeseni bile vraćene Njegoševe kosti, da napokon nađu trajni mir na vrhu Lovćena. Nova kapela je svojim unutrašnjim obilježjima više asocirala na kralja-ktitora, nego na vladiku-pjesnika i gospodara Crne Gore.

Tokom II svjetskog rata Italijani su dijelom porušili kapelu. Ali, Njegoš i Lovćen ponovo su odoljeli tuđinu. Zbog izuzetnih kulturno-istorijskih vrijednosti i značaja lika i djela Petra II Petrovića Njegoša, poslijeratna ideja da mu se napravi dostojno vječno počivalište, realizovana je 1974. godine kada mu je podignut mauzolej.

Nakon demontaže, djelovi Aleksandrove kapele su složeni na Ivanovim Koritima, dok su arhitektonski fragmenti pohranjeni u zgradi koja danas služi potrebama lokalne samouprave Prijestonice Cetinje. Tokom 1946. godine kapela je obnovljena, a 1947. godine sprovedeno je krečenje i farbanje prostorija, kada je i početo sa izgradnjom puta do kapele. Tokom 1951. godine izvršeno je obnavljanje natpisa u kapeli, postavljanje novih gromobrana i putokaza. U našoj socijalističkoj društvenoj zajednicis tvoreni su uslovi da se na dostojan način odužimo svom najvećem pjesniku.
U cilju ostvarenja te zamisli, povodom100 – godišnjice Njegoševe smrti 1951. godine Odbor za proslavu tog jubileja odlučio je da ostvari trajnu želju pokoljenja i istaknutom velikanu, pjesniku i misliocu, podigne dostojan spomenik na vrhu Lovćena. Raspisan je konkurs za izradu idejnog projekta za spomenik, koji nije dao željene rezultate. Zato se ondašnja Vlada Narodne Republike Crne Gore obratila pismom proslavljenom vajaru Ivanu Meštroviću s molbom da se prihvati projektovanja mauzoleja i izrade spomenika Njegošu. Meštrović se, s osobitim zadovoljstvom, prihvatio ovog zadatka.

U svom odgovoru crnogorskoj vladi, vajar je posebno podvukao da će spomenik najvećem sinu Crne Gore, koji je ponos i svima nama ostalima, raditi u duhu Njegoševih inspiracija, a to su: pravda, sloboda i dostojanstvo čovjeka i naroda…

“Nije meni, kaže dalje Meštrović, lebdio pred očima vladika Rade, ni vladalac Crne Gore, već pjesnik Njegoš, koji je svojim intelektom i pjesničkim darom sakupio i dao umjetničku formu vijencu filozofije i duhovnosti naroda Crne Gore”. U pogledu arhitektonskih rješenja Meštroviću je pomogao arhitekta Harold Bilinić. Mudrom odlukom Vlade NRCG 1952. godine donijeta je odluka o gradnji mauzoleja Petru II Petroviću Njegošu, upravo po projektu vajara Ivana Meštrovića. Godine 1955. sprovedena je opravka glavnog gromobrana na kapeli. Usljed nedostatka novca 1962. godine obustavljeni su radovi na gradnji mauzoleja. Već 1968. godine SO Cetinje donosi odluku (9. XII) da se sprovede odluka Vlade iz 1952. godine o gradnji mauzoleja. Avgusta mjeseca 1972. godine kapela je demontirana.

Po završetku povjerenog mu zadatka veliki vajar Ivan Meštrović je pisao crnogorskoj, vladi: “Honorara ne bih tražio nikakva, osim kriške sira i pleće od ovna. Taj moj posao bio bi,
kako Francuzi kažu, hommage pjesniku i narodu koji ga je rodio”. Meštrovićevo djelo, visokog umjetničkog dometa, prenio je u granit njegov učenik, poznati vajar Andrija Krstulović. Mauzolej je građen u vremenu od 1970. do1974. godine u organizaciji Jugoslovenskog Odbora za izgradnju, formiranog 1969. godine.

Njegošev mauzolej na Lovćenu karakterišu, pored izuzetne umjetničke vrijednosti, i još neki kurioziteti. Nijedan spomenik-mauzolej u svijetu nije podignut na tolikoj nadmorskoj visini (1660 mnv). Pogled koji se pruža na sve strane sa Lovćena uzbuđuje i očarava posmatrača ostavljajući na njega nezaboravan utisak. Rijetko su gdje u svijetu tako srećno spojena tri snažna simbola kao što su: Lovćen, Njegoš i Meštrović. Kad se tome doda da je Njegošev velelepni mauzolej na Lovćenu zajedničko djelo svih jugoslovenskih naroda i narodnosti, onda je uz pomenuta tri utkan u njega još jedan znameniti symbol – simbol bratstva i jedinstva, koji spomeniku uvećava vrijednost i značenje. Godine 1974. Mauzolej je sagrađen i svečano otvoren, a Rješenje o stavljanju pod zaštitu donijeto je u avgustu iste godine.

To je prilikom svečanog otvaranja mauzoleja 28. jula 1974. godine, između ostalog, naglasio predsjednik Predsjedništva SR Crne Gore i predsjednik Jugoslovenskog odbora za podizanje mauzoleja, drug Veljko Milatović: “Evo, od danas, Njegošev Lovćen viši je za jedan ispunjeni dug našeg pokoljenja velikom pjesniku, za novo djelo inspirisano njime… Ovo je trenutak kad s Njegošem i Lovćenom srasta granitna riječ našeg vremena i našeg čovjeka…Njegošev mauzolej danas postaje nerazdvojni dio Lovćen-planine, čiji je vrh sam pjesnik izabrao za svoj grob i bliski je znamen koji svojom otvorenošću i dostupnošću služi prisnom približavanju i povezivanju Njegoša pjesnika sa sadašnjim i budućim generacijama… Ovo, arhitektonski i građevinski neobično složeno djelo, ostvareno je zahvaljujući entuzijazmu i dubokom razumijevanju naših ljudi za ovaj veliki poduhvat, prilozima građana i đaka, radnih kolektiva i društveno-političkih zajednica, a uz izuzetne napore projektanata i graditelja. Mauzolej Njegošu je tako i spomenik solidarnosti naših ljudi… Mauzolejom Petra II Petrovića Njegoša na Kapi lovćenskoj, naša kultura je postala bogatija za jedno veliko ostvarenje, za jedno novo mjesto srijetanja i sloge. Naša briga i djelo za Njegoša oživljavaju njegovu stalnu prisutnost, razvijaju za njega ljubav i razumijevanje kod mladih generacija i čine I ove lovćenske vidike širim i jasnijim”.

Vrijednost izvedenih radova bila je 3,1 milijardu dinara. Posredstvom Lovćen-inžinjeringa radove je izvodilo 12 preduzeća. Po završetku kompleks se sastojao od okretišta, prilazne staze, tunela sa (461 stepenikom) sa usjekom na izlaznoj strani, prilazne staze od usjeka do terase ispred Mauzoleja, terase, atrijuma, kapele kao najužeg dijela mauzoleja, kripte sa ulaznim prostorom, staze od Mauzoleja do vidikovca i vidikovca (guvno). Godine 1976. ubrzo nakon izgradnje mauzoleja uočeni su nedostaci na krovu pa je formirana Komisija, Rješenjem broj 06-1-75 od 2. 02. 1976. godine radi konstatovanja stanja. Godine 1999. izvršena je sanacija mauzoleja, a 2001. godine sanacija krova. Tokom 2005. godine od jula do oktobra RZZSK Cetinje je sproveo konzervatorske radove u centralnoj kupoli, a već 2013. godine započeta je i završena sanacija prilaznog tunela i stepeništa. Ovaj kulturno-istorijski objekat je vrsta nepokretnog dobra i to kao Arhitektonsko djelo i memorijalni objekat. Prema dostupnim i zvaničnim podacima Mauzolej Petra II Petrovića na Lovćenu je stavljen pod zaštitu spomenika kulture broj 823. iz 1947. godine Rješenje o uvođenju u Registar broj 01-770/1 od 13.06. 1967. godine. Dosije broj 28. Knjiga I, strane 55, 56.

OPIS I KARAKTERISTIKE NJEGOŠEVOG MAUZOLEJA NA LOVĆENU KAO KULTURNOG DOBRA

Planina Lovćen, svojom pozicijom dominira planinskim pejzažom Cetinjskog polja sa jedne, i kotorskim primorskim pejzažom sa druge strane. Na njegovom vrhu, tačnije na Jezerskom vrhu, na oko 1660 mvv, u granicama Nacionalnog parka Lovćen, nalazi se Mauzolej Petra II Petrovića Njegoša. Podignut je na vještački zaravnjenom platou, na mjestu nekadašnje kapele, po projektu vajara Ivana Meštrovića. Zaštićena okolina kulturnog dobra obuhvata padine Jezerskog vrha, prateći pristupnu stazu i tunel do okretišta u podnožju Mauzoleja. Do Mauzoleja vodi stepenište formirano u dugom tunelu, probijenom u kamenom masivu Lovćena. Izlaskom iz tunela, stupa se na popločanu stazu, koja vodi do prostrane kamene terase na koju se nadovezuje prerdvorje sa bunarom okruženo visokim zidom. Iz predvorja se ulazi u centralnu prostoriju čiji je ulaz falkiran dvijema monumentalnim figurama, karijatidama u vidu Crnogorki. Isklesane su u crnom granitu i podupiru konstrukciju kapele. U unutrašnjosti, takođe u crnom granitu, isklesana je sjedeća Njegoševa figura sa otvorenom knjigom na krilu i orlom iznad glave. Svod kapele je obložen pozlaćenim mozaikom. Preko portika, stepeništem se silazi do kripte u kojoj je Njegošev sarkofag, na čijoj je ploči uklesano njegovo ime, krst i crnogorski grb, simboli duhovne i svjetovne vlasti. Iz Mauzoleja se izlazi na usku stazu koja vodi do vidikovca, formiranog u obliku guvna.

Njegošev Mauzolej na Lovćenu, pored kulturnog dobra i multidisciplinarnog značaja svojstva i osobenosti, posjeduje i naučni značaj dobra. Doživljaj Muzoleja koji izuzetno doprinosi atraktivnosti planine i njenog podnožja, živopisna vizura predjela Ivanovih Korita, koja sa njim gradi jedinstvenu vizuelnu cjelinu čineći je umjetnički inspirativnom i pitoresknom, kriterijumi su na osnovu kojih ovo kulturno dobro posjeduje izuzetan pejzažni značaj. Kroz direktno učešće u kreiranju strukture i vizure podnožja, i posebno kao njegova markantna tačka sa koje se pruža pogled na bogastvo Reljefa Crne Gore, a uz to i nepresušna umjetnička inspiracija, često slikarski motiv djela likovne i primijenjene umjetnosti, kriterijumi su na osnovu kojih se prepoznaje izuzetan ambijentalni značaj. Polazeći od osnovnih načela održivog korišćenja kulturnih dobara na principima održivog razvoja, kroz turističku valorizaciju i prezentaciju, ovo kulturno dobro ispunjava i kriterijum kulturne vrijednosti socijalno ekonomskog značaja. Na osnovu date istorijske geneze, stilsko-hronološke analize i drugih značajnih parametara, ovo kulturno dobro posjeduje vrijednosti koje je neophodno prezentovati u cilju edukacije i razvijanja svijesti o njegovom značenju, te stoga ispunjava kritetijum kulturne vrijednosti vaspitno-obrazovnog značaja.

Njegošev mauzolej na Lovćenu je ansambl arhitektonskih i umjetničkih ostvarenja koji sačinjavaju:

OKRETIŠTE – završetak automobilskog prilaza Mauzoleju – kružno popločani plato, prečnika 22 m, na visini od 1578 metara.

PRILAZ NA STAZU SA TUNELOM – Stepenišna staza, koja vodi od okretišta do platoa na kojem je Mauzolej izgrađena je od 461 stepenice i prolazi kroz 137, 32 metara dugi tunel, uspona 35°. Tunel je visok 5 m, a širok 3,4 m, i po njegovoj jugozapadnoj strani se nalaze dva vidikovca. Visinska razlika koja se savladava prilaznom stazom od okretišta do terase iznosi 82 metra.

TERASA – plato ispred Mauzoleja, dimenzija 15,40 x 15 mpopločana je bračkim, a oivičena lovćenskim kamenom.

MAUZOLEJ – Građevinu na visini od 1660 mnv, dužine 37, širine15,40 i visine 10,50 m, čiji su spoljni zidovi debeli 1,30 m, sačinjavaju:

a) ATRIJUM

Pravougaono predvorje popločano jablaničkim granitom. Na sredini se nalazi bunar sa krunom isklesanom iz jednog kamenog bloka težine 4 tone.

b) PORTICI

Prostor širine 2 m sa lijeve i desne strane atrijuma odvojen sa 10 granitnih stubova visine po 4,33 m, presjeka 0,70 x 1,40 m i težine po 10 tona.

c) KARIJATIDE

Dva ženska stilizovana crnogorska lika isklesana u bloku jablaničkog mermera težine po 7,5 tona, a visine 4,33 m koje nose arhitrav visine 0,80 m I težine 4,5 tone.

d) KAPELA

Zasvođena prostorija dužine 10, a širine 6,50 m, izrađena od tamno-zelenog kamena sa šest bočnih niša poluprečnika 0,90 m i centralnom nišom poluprečnika 2,55 m ispred koje se nalazi Njegoševa granitna figura. Svod kapele na visini od 9 m obložen je pozlaćenim mozaikom površine od 120 m2. Pod kapele je od crvenog bokeljskog i svijetlosivog bračkog kamena

e) NJEGOŠEVA FIGURA

Skulptura izvedena u jablaničkom granitu. Visina figure je 3,74, dužina 3,10, širina 1,40 m, a težina 28 tona.

f ) KRIPTA SA GROBNICOM

Polukružno zasvođena prostorija izrađena od bračkog kamena. Naspram ulaza nalazi se grobnica u smjeru istok – zapad, visine 0,42, dužine 2,20 i širine 0,85 m. Na nadgrobnoj ploči, ispod koje se nalaze Njegoševe kosti, isklesani su u reljefu crnogorski grb i krst – simboli Njegoševe duhovne i svjetovne vlasti, i natpis: “Njegoš 1813–1851”.

g) VIDIKOVAC SA STAZOM

Od Mauzoleja se na sjeverozapadnoj strain produžava staza širine 1,30 m koja vodi do 40 m udaljenog vidikovca u obliku crnogorskog guvna, prečnika 8,60 metara. Staza i vidikovac su popločani obrađenim lovćenskim kamenom.

Bibliografija ( M. Medaković Cetinje crnogorska prestonica, Novi Sad 1894. Lj. Nenadović, Pismo Crnogorcima, Beograd 1929, Dušan Vuksan (ur.), Spomenica Petra II Petrovića-Njegoša, vladikeRada: 1813-1851-1925, Cetinje 1926, VIII. EGEM na Cetinju, knjiga III tom III, Cetinje 1963. S. Mijušković, Njegoš i arhivi, Stvaranje boj 1-2 Titograd 1969. Lj. Durković-Jakšić, Njegoš i Lovćen, Beograd 1971. J. Milović, Njegoš u slici i riječi, Titograd 1974, Informacije o Muzoleju Petra II Petrovića Njegoša na Lovćenu, Cetinje 1974. V. Đurić, Cetinje, Beograd 1980. Cetinje grupa autora ,Zagreb, 1986. P. Mijović, Njegoševe ,,tužne armonije”, Cetinje. 1992. Č.Marković i R. Vojičić, Spomenci kulture Crne Gore, Beograd 1993. Nacionalni park ,,Lovćen” prirodna i kulturna dobra” zbornik radova CANU, Cetinje, 1994. D. Martinović Tuga feniksa mirnodopska degradacija Cetinja, Cetinje 1997. M. Anđelić, Nacionalni park Lovćen- univerzalni objekat prirode, Jezerski vrh, godina II, boj 2, Cetinje. 1998. D. Martinović. Njegoševi jubileji (150) godina od smrti, Cetinje 2002, i Blažo Kilibarda (ed.), Lovćen,Njegoš, Meštrović. Projekt Njegoševa mauzoleja na Lovćenu i njegova realizacija (1952.-1974.), Zagreb 2004. 5 Andrew B. Wachtel: How to Use a Classic: Petar Petrović Njegoš in theTwentieth Century, in John Lampe – Mark Mazower (eds.), Ideologies and National Identities: The Case of Twentieth Centry Europe, Budapest – NewYork 2004, s. 144.)