Šira javnost u ovom sjeverozapadnom ruskom gradu, udaljenom oko 750 kilometara od Moskve, prvo je otkrila da je nešto čudno u vezi s gradilištem u kvartu Zaveličje 2006. godine – gdje su se djeca igrala i odakle su donosila ljudske kosti, piše redakcija Radija Slobodna Evropa (RSE) na engleskom jeziku.
Tokom Drugog svjetskog rata, tu je bio lociran stravični nacistički logor za ratne zarobljenike, odnosno stalag.
“Gradski stanovnici saznali su za masovne grobnice na mjestu nekadašnjeg stalaga kada su djeca koja su se igrala na gradilištu počela donositi kući lobanje i kosti ratnih zarobljenika koje su pronašli u jamama”, napisao je Lev Aleksejev, šef lokalne nevladine organizacije pod nazivom Pouzdana istorija, 5. marta u prijavi gradskim vlastima tražeći da se tom području odobri državna zaštita kao jedinstvenom istorijskom mjestu.
Izgradnja je nastavljena na gradilištu koje je kontrolisalo rusko Ministarstvo odbrane do 2011. Do trenutka kada je javna kampanja uspjela da zamrzne gradnju stambene zgrade za oficire i njihove porodice, sagrađeno je 12 stambenih blokova i vrtić na oko polovine nalazišta Stalag 372.
Aktivisti su se radovali početkom 2014. godine kada su opštinski zakonodavci objavili “razvojnu mapu puta” koja je predviđala memorijalni kompleks na tom mjestu, iako inicijativa nikada nije otišla daleko. Do danas, samo skroman granitni marker ukazuje na mračni značaj nalazišta.
Međutim, nedavno je rusko Ministarstvo odbrane podnijelo zahtjev gradu da promijeni status lokacije i dozvoli nastavak izgradnje, tvrdeći da po nacionalnom katastru zemljišta jedna jedinica ne može djelimično biti stambena zona, a djelimično zaštićeno spomen-mjesto.
Taj razvoj je podstakao lokalne aktiviste da traže status zaštićenog nacionalnog prostora za preostali dio lokacije.
“Shvatili smo očigledno”, rekao je za RSE istoričar Andrej Ivanov, koji je istraživao istoriju Stalaga 372. “Vojsku uopšte nije briga čije su kosti tamo zakopane ili koji je logor ratnih zarobljenika bio tamo. Bojimo se da ćemo vidjeti istu situaciju kakvu smo imali i 2010. godine, kada su kosti iskopane i bačene Bog zna kuda. Kako bi se spriječili bilo kakvi radovi na ovom zemljištu, želimo da zona bude zaštićena saveznim statusom. Tada se vojska neće morati baviti samo gradskim propisima, već federalnim zakonom.”
Stvar je posebno urgentna, kažu aktivisti, jer će u maju Rusija obilježiti 75. godišnjicu poraza nacističke Njemačke i odati počast za oko 25 miliona ili više sovjetskih državljana ubijenim tokom rata.
Stalag 372 je zastrašujuća, zaboravljena stranica u istoriji tog sukoba. Kada su Hitlerove snage napale Sovjetski Savez u junu 1941., očekivale su brzu pobjedu. Oni nisu bili spremni nositi se sa milionima sovjetskih zarobljenika koji su bili zarobljeni u prvim mjesecima rata i tako držani godinama.
Stravična glad
Od jeseni 1941. do decembra 1943. godine, Nijemci su upravljali logorom zarobljenika u Pskovu u ambaru 5. Omskog pješadijskog puka. U 30 zgrada – svaka 84 metra sa 23 metra – bilo je po otprilike 2.000 zatvorenika.
“Stravična glad je bjesnila”, napisala je istraživačica Marina Safronova u članku o logoru. “Dnevni obroka hljeba iznosio je 75 do 100 grama.” (deset novčića od 1 eura teže 75 grama; tokom najmračnijih dana opsade Lenjingrada, porcija hljeba iznosila je 125 grama)
Krajem 1943. i početkom 1944. nacisti su logor koristili kao tranzitnu tačku za otpremu sovjetskih civila na rad u Njemačku i okupirane zemlje.
Galina Ivanova, stanovnica Pskova kojoj je bilo 13 godina kada se našla unutar logora, kaže da nikada neće zaboraviti ono što je tamo izdržala.
“Nisu nam davali hranu u logoru”, rekla je za RSE. “Tamo je bila slavina i možete zamisliti red ljudi koji pokušavaju doći do vode. I vaške! Bilo je grozno …. Pacovi i vaške i svi ti gladni ljudi. ”
U aprilu 1945. vojna komisija istraživala je logor, utvrdivši 10 lokacija masovnih grobnica, kao i nekoliko objekata koje su Nijemci koristili za uništavanje leševa “kako bi prikrili svoje zločine”. Komisija je utvrdila da je nekada unutar logora bilo više od 100.000 ljudi i da je tamo ukopano oko 75.000 ljudi. “Oni su umrli od gladi, pogubljenja i povreda silovitih snaga”, navodi se u izvještaju komisije.
Godine 1945. ekshumirano je i ponovo ukopano oko 650 tijela.
Predsjednik Vladimir Putin i njegova vlada koristili su žrtvu sovjetskih vojnika koji su poginuli u Drugom svjetskom ratu kao polugu za traženje jedinstva patriotskih osjećaja u Rusiji, gdje je samo nekoliko porodica ostalo netaknuto sukobom, često naglašavajući da je sjećanje na njih neprikosnoveno.
Ali u cjelini, priča o sovjetskim ratnim zarobljenicima predstavlja prazno mjesto u istoriji rata, dijelom i zbog stigme koju je Josif Staljin bacio na zarobljenike.
Staljinova vlada je na početku rata izdala naredbu “ne predaj se” i posvetila malo pažnje svojim zarobljenim snagama. Sovjetski Savez nije bio potpisnik Ženevskih konvencija tako da njegovi zatvorenici nisu dobili zaštitu i pomoć Crvenog krsta.
Ukupno, oko 5,3 miliona sovjetskih vojnika bilo je zarobljeno tokom rata, a otprilike polovina njih poginula je u njemačkom zarobljeništvu. Mnogi koji su se nakon rata vratili u Sovjetski Savez otpremljeni su u Staljinove logore, markirani kao izdajnici i kukavice.
Mjesto u Pskovu uglavnom je bilo neometano sve do ranih 2000-ih, kada ga je razvoj grada doveo u atraktivnu udaljenost od centra grada. Kada su se 2006. godine posmrtni ostaci zatvorenika počeli pojavljivati, aktivisti su bili u mogućnosti da sprovedu neka istraživanja na tom lokalitetu. Dodatna 243 tijela su ekshumirana.
“Otkrili smo rovove sa tijelima koja su se ‘kretala’ od [jednog visokog uspona] do novog terena”, rekao je istoričar Aleksej Starkov, koji je učestvovao u iskopavanjima 2006. godine. “Tijela su još uvijek tu. Nijemci su ih zapalili i zakopali – sada je tu dječije igralište.”
Zaborav, kaže istoričar Ivanov, je nepravda za one koji su tamo umrli.
“Sa ovim zatvorenicima se postupalo nehumano, ali oni nisu izgubili čast. Stalno su ih pozivali da se pridruže Ruskoj oslobodilačkoj vojsci”, rekao je pozivajući se na vojnu formaciju na čelu sa generalom Andrejem Vlasovom, koja je u velikoj mjeri regrutovana od sovjetskih zarobljenika da se zajedno sa Nijemcima bore protiv Sovjetskog Saveza. “Ili da rade u Njemačkoj.”
“Ali oni koji ovdje leže donijeli su svjesnu odluku da umru, a ne da se pokore”, istakao je Ivanov.
