Zvaničnici Evropske unije kažu da se Rusija služi dezinformacijama kako bi uticala na ishod izbora za Evropski parlament. Koliko ozbiljno treba shvatiti njihova upozorenja?
„Zima nije jedino što dolazi – tu je i opasnost od uplitanja u naše izbore”, izjavio je Džulijan King, komesar za bezbjednost EU, na konferenciji za štampu krajem prošle godine.
Njihov glavni osumnjičeni je Rusija. Zvaničnici EU kažu da Kremlj godinama koristi dezinformacije da bi sijao razdor i konfuziju širom Evrope, podrivajući povjerenje glasača u Evropsku uniju i njenu demokratiju.
Rusija energično negira optužbe, nazivajući ih „potpuno neistinitim” i „nedokazanim”. Ali neki komentatori vjeruju da za nezadovoljstvo glasača Evropskom unijom – za šta se Moskva optužuje da raspiruje – ne treba odgovornim smatrati strane aktere, već domaću politiku.
Kakvi dokazi postoje za upletenost Rusije?
Za mnoge ljude, izrazi kao što su dezinformacija i „lažne vijesti” pojavili su se na radaru tek poslije američkih predsjedničkih izbora 2016. godine.
Tada je, prema tvrdnjama američkih obavještajnih agencija, Rusija u tajnosti pokušala da utiče na izborne rezultate. Moskva je tu optužbu nazvala „apsurdnom”.
Ali zvaničnici iz Brisela preduzimaju mjere protiv potencijalnih ruskih dezinformacija od 2015. godine kada je nastala radna grupa Stratkom Istok.
To je jedinica koja se sastoji od 15 ljudi, a misija joj je da prepozna i razotkrije bilo kakve pokušaje Kremlja da dovede građane EU u zabludu i zbuni ih.
„Dokazi da Rusija pokušava da utiče na evropske demokratske procese se sakupljaju već nekoliko godina”, kazao je vođa radne grupe Džajls Portman za BBC Trending.
„Bilo je pokušaja hakovanja i curenja informacija, da se oklevetaju određeni političari ili da se pogrešno predstavi određena politika. Najbolji način da Rusija ojača je da oslabi protivnika.”
Kao primjer, on navodi izbore 2017. godine za njemački parlament, kada je desničarske partije navodno podržala Rusija.
A tokom francuskih predsjedničkih izbora iste godine, medijske kuće koje finansira Rusija optužene su za „širenje neistina” tokom čitave izborne kampanje. Bilo je i nagovještaja da je Rusija upletena u pokušaj u zadnji čas da se hakuju mejlovi iz kampanje Emanuela Makrona.
Ali šta je konkretno s ovim evropskim izborima?
Zvaničnici priznaju da trenutno postoji vrlo malo dokaza za pokušaje visokog profila da se šire dezinformacije koje imaju direktne veze sa ovonodjeljnim glasanjem.
„Na osnovu onoga što smo do sada vidjeli oko kampanje za evropske izbore, u ovom trenutku oni izgledaju manje senzacionalno nego neki drugi pokušaji koje smo viđali u prošlosti”, kaže Džajls Portman. „Trenutno vidimo nastavljanje širenja poruka da se Evropa raspada, da elite ne vode računa o običnim ljudima i da su evropske vrijednosti i identitet ugroženi.”
Ali izbori su se često pojavljivali u programima medijskih kuća koje finansira Kremlj, uključujući emitera RT i novinsku agenciju Sputnjik.
„Ovom temom su se oni dosljedno bavili u proteklih nekoliko mjeseci”, kaže Olga Robinson, koja prati dezinformacije za BBC Monitoring. „Zaista izgleda kao da blago guraju poruke usmjerene protiv establišmenta.”
Neke od tih poruka slažu se sa porukama anti-EU, populističkih i anti-establišment partija koje posljednjih godina stiču sve više pristalica širom Evrope. Ankete sugerišu da je velika vjerovatnoća da će te partije dobiti veći broj poslaničkih mjesta u Evropskom parlamentu.
Kad je već tako, kako EU može da garantuje da se njeni napori da spriječi ruske dezinformacije umjesto toga neće uplitati u legitimnu demokratsku raspravu?
„Ni na koji način ne sugerišemo da pokušavamo da govorimo ljudima u šta da vjeruju, kako da glasaju ili da se miješamo u pravo ljudi da imaju kakvo god mišljenje žele da imaju”, kaže Portman. „Samo dovodimo u pitanje manipulaciju rasprave i poručujemo da je najbolje da ljudi mišljenje zasnivaju na činjenicama.”
Koliko ozbiljno EU shvata sve ovo?
Evropska komisija, izvršno tijelo EU, kaže da su dezinformacije dio ruske vojne strategije i da Moskva troši do 1,1 milijarde eura na medije koje podržava – što je ogromna suma kad se uporedi sa budžetom radne grupe Stratkom Istok od tri miliona eura do kraja 2020. godine.
Radna grupa vodi bazu podataka otvorenu za javnost, u kojoj navodi i razotkriva novinske članke iz ruskih medija koji, prema njenoj analizi, sadrže neistine i dezinformacije koje idu u korist Kremlju. Do danas je sakupila više od 4.500 takvih slučajeva. Objavljuju i nedjeljni njuzleter sa nekim od svojih otkrića.
Iako se trenutno radna grupa bavi isključivo ruskim medijskih kućama sa vezama sa Kremljom, ona se našla na meti oštrih kritika 2018. godine zbog navođenja članaka koje su objavili holandski mediji kao primjera dezinformacije.
U to vrijeme radna grupa je optužena za pokušaj gušenja medijskih sloboda i suočila se sa mogućnošću sudske tužbe. Radna grupa je reagovala povlačenjem i uklanjanjem tri sporna članka iz baze podataka.
Međutim, jedinica je samo mali dio šireg „akcionog plana EU usmjerenog protiv dezinformacija”, najavljenog u decembru prošle godine.
Postoje i kampanje podizanja digitalne svijesti, dodatnog finansiranje timova eksperata zaduženih za otkrivanje dezinformacija i širih obavezivanja giganata društvenih mreža kao što su Gugl, Fejsbuk i Tviter. Među njih spadaju veća transparentnost političkog marketinga i uklanjanje lažnih naloga.
Napravljen je i „Sistem brzog uzbunjivanja” kako bi pomogao evropskim vladama da reaguju u realnom vremenu na nove prijetnje dezinformacijama. Međutim, portparol Evropske komisije Johanes Barke potvrdio je za BBC da do uzbune do sada nije došlo.
Mogu li drugi akteri da učestvuju u dezinformisanju?
U potrazi za znacima ruskih kampanja za dezinformisanje, eksperti su zapazili dokaze sličnih pokušaja obmane – koji su poticali od medija koji nemaju nikakve veze sa Kremljom, već od partijski obojenih grupa iz EU.
„Te grupe guraju izrazito polarizujući sadržaj”, kaže Olga Robinson iz BBC Monitoringa. „Neke od poruka koje sam vidjela posljednjih nekoliko nedjelja zasnovane su na potpunim lažima.”
Ona kaže da mnoge od tih poruka liče na dezinformacije koje potiču iz Kremlja.
„To ne znači da su one na bilo koji način povezane. Moguće je da Rusija samo iskorišćava ciljeve Euroskeptika i to radi već dugo, dugo vremena”, kaže ona.
Šta Rusija kaže na te optužbe?
U svom saopštenju, Ruska ambasada u Londonu opisala je optužbe za uplitanje u izbore kao „potpuno neistinite” i „nepotkrijepljene dokazima”.
Trending se obratio i ruskom kanalu za vijesti RT tražeći njegov komentar. U saopštenju, zamjenica glavnog i odgovornog urednika Ana Belkina rekla je da optužbe za dezinformisanje protiv ruskih medijskih kuća „za cilj imaju ućutkivanje i uklanjanje legitimnih glasova iz javne rasprave.”
„Više je nego naivno misliti da ako RT ne bi postojao, ne bi postojali ni problemi koje mi pokrivamo”, rekla je ona. „Zanemarivanje drugačijih glasova nešto je što odavno podriva medijsko-politički establišment, a ne RT.”
Je li moguće da EU pretjeruje u ozbiljnosti prijetnje?
Uprkos svoj medijskoj pažnji koju je ova tema dobila posljednjih godina, neka akademska istraživanja zapravo su dovela u pitanje domet dezinformacija i lažnih vijesti širom kontinenta.
Ima onih koji, iako priznaju da dezinformacije koje šire Rusi postoje, tvrde da je reakcija EU pogrešna.
„Usredsredivši se na ruske dezinformacije, Evropska komisija preusmjerava pažnju sa važnijih akutnih političkih problema, a to je opasno”, kaže Džulija Roun, istraživačica sa Kembridžove Katedre za politiku i međunarodne studije.
„Ima ljudi koji su legitimno zabrinuti u vezi sa ekonomskom nejednakošću, nezaposlenošću mladih i posebno imigracije”, kaže ona. „Mnogo je mobilizacije sa krajnje desnice širom Evrope i ne može za sve da se prosto okrive strani agenti.”
